20. yüz yılın son çeyreğinde üretimi ve tüketimi yoğun şekilde artan hazır ve işlenmiş gıdaların insan bünyesinde yarattığı etkiler de araştırılmaya başlandı. Bu tür gıdaların uzun süreli tüketiminin, beyinde dopamin salınımını etkileyerek bağımlılığa benzer bir döngü oluşturabileceği tahmin ediliyor. Özellikle yağ, şeker ve katkı maddeleri açısından zengin gıdaların sık tüketimi, ödül mekanizmasını etkileyerek alışkanlık haline geliyor.
DOPAMİN SALINIMI VE HAZ DÜRTÜSÜ ARASINDAKİ BAĞLANTI
Aşırı işlenmiş gıdaların tüketimiyle beyinde dopamin salınımı artış gösteriyor. Nörobilimci Nora Volkow’a göre, dopamin beyindeki haz ve ödül sistemlerinin merkezinde yer alıyor. Volkow, “Yiyecek kıtlığına karşı evrimsel olarak gelişen hayatta kalma dürtümüz, yüksek kalorili yiyeceklere yönelimi artırıyor,” diyor. Bu süreç, özellikle şekerli ve yağlı gıdalarla beslenildiğinde daha belirgin hale geliyor. Ancak zamanla dopamin seviyelerinde azalma meydana geliyor ve aynı hissi yaşamak için daha fazla tüketime ihtiyaç duyuluyor.
AŞIRI İŞLENMİŞ GIDALARIN YAYGINLAŞMASI
Tüketimi ve erişimi kolay olduğu için özellikle çalışan insanlar tarafından tercih edilen hazır, işlenmiş gıdaların insan beynine verdiği zararlar da tespit edildi.
İnsanların bu tür gıdalara yönelmesinin nedenleri birden fazla. Özellikle görüntüsü, yapısı ve lezzetiyle daha fazla çekici hale getirilen bu gıdaların talep görmesi de şaşırtıcı değil. Gazlı içecekler, hazır tatlılar, tavuk paneler, bazı kahvaltılık gevrekler ve raf ömrü uzatılmış yoğurtlar bu kategoriye dahil ediliyor. Erişiminin kolay olması, ucuz fiyat dengesi, internet ortamında da kolayca satılması tüketiciler tarafından tercih edilme sebebi olabiliyor.
BEYİNDEKİ NÖRAL DEĞİŞİMLER KALICI OLABİLİYOR
Bir araştırma kapsamında dört hafta boyunca işlenmiş gıda tüketen bireylerin beyin taramalarında, ödül mekanizmalarının tekrarlayıcı davranışları yöneten bölgelerle bağlantıya geçtiği görüldü. Araştırmalarda hazır ve işlenmiş gıdaların insan beyninde yarattığı etki alkol ve sigaranın yarattığı etkiyle büyük oranda benzerlik gösterdiği ortaya kondu. Üstelik bu değişikliklerin deney bittikten sonra altı haftadan fazla sürdüğü belirtildi.
GENÇLER AŞIRI İŞLENMİŞ GIDALARIN ETKİLERİNE KARŞI DAHA SAVUNMASIZ
Ergenlik döneminde dopamin üretimi yüksek seviyelere çıkıyor ve bu durum tüketim davranışlarını etkiliyor.
İngiltere’de Imperial College London tarafından yapılan bir araştırma, çocukların günlük kalori alımının ortalama yüzde 60’ını aşırı işlenmiş gıdalardan karşıladığını ortaya koydu. Çocuklarda ise oranların yüzde 78 bandına kadar yükseldiği görüldü. Beynin ödül ve özdenetim merkezlerinin gelişiminin yaklaşık 25 yaşına kadar sürdüğü göz önünde bulundurulduğunda, çocukların ve gençlerin bu gıdalara karşı daha savunmasız olduğu belirtiliyor.
BESLENME TUZAĞI VE ÖZDENETİM MEKANİZMASI
Dr. Douglas Lisle, bu durumu “beslenme haz tuzağı” olarak adlandırıyor.
Lisle’a göre, beyin en az çaba ile en fazla hazzı sağlayan yolları tercih etme eğiliminde. Bu sebeple insanların bu tarz gıdalara yönelmesi normal kabul ediliyor. Dopamin seviyelerinin sürekli tetiklenmesi, kişinin yeme davranışlarını kontrol etmesini zorlaştırıyor. Volkow ise, “Bağımlılık ve obeziteyi sadece özdenetim eksikliği olarak yorumlamak, beyin işleyişini göz ardı etmektir,” uyarısında bulunuyor.
YEME ALIŞKANLIKLARI ÇOCUKLUKTA BAŞLIYOR
Yeme alışkanlıkları hemen her şeyde olduğu gibi çocukluk dönemlerinde şekilleniyor. Çocuklukta aşırı işlenmiş gıdalarla beslenme alışkanlığı kazanan bireylerin, bu alışkanlıkları yetişkinlikte de devam ettirme ihtimali oldukça yüksek. Çocukluk döneminde edinilen yeme alışkanlığı ilerleyen yaşlarda değişmesi zorlaşan bir zararlı edinime dönüşebiliyor. Bu nedenle ebeveynlerin çocuklarına çok küçük yaştan itibaren hazır ve işlenmiş gıdadan uzak durulması gerektiğini anlatmalarına fayda var.