Karapapaklar ya da yaygın adıyla Terekemeler, Gürcistan sınırları içinde bulunan Borçalı kenti anavatanı olan Oğuz boyuna ait bir Türk soyudur. Karapapaklar, Kafkasların savaşçıları olarak tanındı. Savaşçı ruhları kıyafetlerine etki etti. Terekemeler, geleneksel kıyafetlerinde başlarına kalpak taktı. Kültürel aidiyetlerini kalpakları ile belli etti.
Ülkemizde Borçalı’dan göç ederek gelen Terekeme sülaleri, Kars, Ardahan, Sivas başta olmak üzere çeşitli illerde yaşar. En yoğun bulundukları bölge Kars’ın Arpaçay ilçesidir.
Terekemeler, kendilerine ait özgün bir müzik türü geliştirmiştir. Arpaçay ozanlık geleneğinde önemli Karapapak ozanlar yetişti. Başta Aşık Murat Çobanoğlu, Ali Rıza Eygi olmak üzere birçok Terekeme ozanı Anadolu’nun kültürel mirasındaki yerini aldı.
Karapapaklar, Kars’ın aşık kenti olarak anılmasına yol açan Türk boylarından biri olarak kayıtlara geçti. Anadolu’da birçok Terekeme türküsü dilden dile dolaştı.
Türkülerin ayırt edici özellikleri müzikologlar ve halk bilimciler tarafından irdelendi. Kars yöresinde duyulan türkülerin, Terekeme ozanlarına ait olup olmadığını anlamak için çeşitli yollar bulundu.
Terekeme Müziğinin Ayırt Edici Özellikleri
Terekemeler, Azerbaycan Türkçesine yakın bir Türkçe konuşmakla beraber lehçeleri içinde belirgin farklılıklar barındırır. Azerbaycan Türkçesinden farklı olarak konuşmalarında, M harfini uzatırlar. Ayrıca Oy, Ey, Gala, gibi uzatmaları daha yaygın olarak kullanırlar.
Çok sesli bir tınıları yoktur. Genel hatlarıyla zurna ve saz eşliğinde müziklerini icra ederler. Terekemeler, diğer Türk boylarından farklı olarak çıplak sese büyük önem verdi. Karapapak meclislerinde uzun havaya benzeyen halk türküleri çıplak sesle okunurdu.
Aman aman, hayran hayran, eze eze, gibi tamlamalarda Karapapak türkülerinde yoğun bir şekilde duyulur. Terekeme ozanları, türkülerinde sıklıkla tamlamaya başvurur. Geleneksel Kars ağzında kullanılan kelimeler, türkülerdeki yerini alır. Azerbaycan’daki müzik anlayışından Terekemeleri ayıran diğer bir önemli özellik de Kars kültürünün daha belirgin olmasıdır. Kars’a ait öğeler, geleneksel Azerbaycan Türk müziğinden ayrışmasına yol açmıştır.
Terekeme ozanları söylencelerinde sazlarını coşkuyla kullanır. Ağıt ve acı içeren türkülerinde dahi bağlamaya kuvvetli vururlar. Terekeme türkülerinde bağlamanın gücü hep hissedildi. Özellikle destansı anlatılar içeren türkülerde vurgu yoğun olarak arttı. Murat Çobanoğlu’nun Kiziroğlu Mustafa Bey eserindeki tarzı bu anlatımıza örnektir. Murat Çobanoğlu, türküyü okurken “peh peh” gibi tamlamalar kullanır ve geleneksel Kars ağzında yer alan vurguları arttırarak coşkulu bir şekilde bağlamasını kullanır.
Kars’ın Aşıklık Geleneği
Kars içinde bir Türk boyunu yaşatan önemli bir ildir. Oğuz boylarının halk müziğini yansıttığı kentlerin başında gelir. Kars’ta aşıklık geleneği günümüzde de yaşamaktadır. Düğünlerde, kahvelerde aşıklar baş tacı edilir.
Kars’ın aşık atışmaları da meşhurdur. Aşıklar bir araya gelerek birbirleriyle türküler aracılığıyla atışlar. Genellikle ağızlarına taktıkları “iğne” ile çeşitli harfleri söylememeye dikkat ederler.
Günümüzde Kars halen folklor araştırmacılarının yoğun ilgisinin bulunduğu bir yerdir. Kars’ta çok sayıda derlenmeyi bekleyen türkü mevcuttur. Halk edebiyatına yönelik çalışmalar yürütenler için daha önce duyulmamış onlarca şiir, Türk halkının belleklerindedir.