Yeryüzünün şekillenişinde iç kuvvetlerin rolü büyüktür. Bu iç kuvvetlerin en belirgin ve dramatik etkisi ise orojenez adı verilen dağ oluşum sürecidir. Peki, orojenez nedir ve nasıl işler? Hangi dağlar bu süreçle oluşmuştur? Türkiye’de orojenez nasıl kendini gösterir? Bu yazıda, orojenezin temel dinamiklerinden örneklerine kadar kapsamlı bir keşfe çıkacağız.
OROJENEZ NEDİR?
Orojenez, "oros" (dağ) ve "genesis" (oluşum) kelimelerinden türetilen, dağ oluşumu anlamına gelen bir terimdir. Jeolojik süreçler sonucu yer kabuğunda meydana gelen sıkışma, kıvrılma ve kırılma hareketleriyle dağların yükselmesi olayını tanımlar. Bu süreç, levha tektoniğiyle doğrudan ilişkilidir ve kıtasal levhaların birbirine yaklaşması, çarpışması veya okyanusal levhaların kıtasal levhalara dalması gibi mekanizmalarla gerçekleşir .
OROJENEZ NASIL OLUŞUR?
Orojenez süreci, üç ana mekanizma ile şekillenir:
- Kıvrılma (Antiklinal ve Senklinal Oluşumu): Esnek tortul tabakaların yan basınçlar sonucu kıvrılmasıyla antiklinal (yükselen) ve senklinal (alçalan) yapılar oluşur.
- Kırılma (Fay Oluşumu): Sert ve esnekliğini kaybetmiş tabakaların yan basınçlar sonucu kırılmasıyla faylar meydana gelir. Bu kırılmalar sonucunda horst (yükselen) ve graben (çöken) yapılar oluşur
- Metamorfizma: Yüksek basınç ve sıcaklık altında, kayaçların kimyasal ve minerolojik değişime uğramasıyla yeni kayaç türleri oluşur.
OROJENEZ İLE OLUŞAN DAĞLAR
Orojenez süreciyle oluşan dağlar, genel olarak iki ana gruba ayrılır:
- Kıvrım Dağları: Esnek tabakaların kıvrılmasıyla oluşur. Örneğin, Toros Dağları ve Kuzey Anadolu Dağları Türkiye'deki kıvrım dağlarına örnek olarak verilebilir
- Kırık Dağları: Sert tabakaların kırılmasıyla meydana gelir. Ege Bölgesi'nde yer alan Kaz Dağları ve Menteşe Dağları, kırık dağlarına örnek teşkil eder.
OROJENEZ SONUCU OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ
Orojenez süreciyle oluşan başlıca yer şekilleri şunlardır:
- Horst: Faylar boyunca yükselen kara parçalarıdır
- Graben: Faylar boyunca alçalan çöküntü alanlarıdır.
- Antiklinal ve Senklinal: Kıvrılma sonucu oluşan yükseltiler ve çöküntülerdir.
- Dağ Kuşakları: Orojenez süreciyle oluşan geniş dağ sıralarıdır.
OROJENEZ SİSTEMİ NEDİR?
Orojenez sistemi, dağ oluşum süreçlerini ve bu süreçlerin sonucunda meydana gelen yapıları tanımlar. Bu sistem, levha tektoniği, kıvrılma, kırılma ve metamorfizma gibi süreçleri içerir. Orojenez sistemi, yeryüzü şekillerinin evrimini ve dağların oluşumunu anlamada temel bir çerçeve sunar .
TÜRKİYE’DEKİ OROJENEZ DAĞ ÖRNEKLERİ
Türkiye, orojenez sürecinin etkisiyle şekillenmiş bir ülkedir. Öne çıkan dağ sıraları şunlardır:
- Toros Dağları: Alp-Himalaya kuşağının bir parçası olarak kıvrılma hareketleriyle oluşmuştur.
- Kuzey Anadolu Dağları: Benzer şekilde Alp-Himalaya kuşağının etkisiyle kıvrılma hareketleri sonucu meydana gelmiştir.
- Kaz Dağları ve Menteşe Dağları: Ege Bölgesi'nde yer alan bu dağlar, kırılma hareketleriyle oluşmuş kırık dağlarıdır.
EPİROJENEZ VE OROJENEZ NEDİR?
Epirojenez, yer kabuğunun büyük ölçekli yükselme ve alçalma hareketlerini tanımlar. Bu hareketler, dağ oluşumundan farklı olarak, geniş alanlarda yavaş ve dengeli değişikliklere yol açar. Epirojenez ve orojenez arasındaki temel fark, epirojenezin geniş alanlarda gerçekleşen yavaş hareketler olması, orojenezin ise daha lokal ve hızlı dağ oluşum süreçlerini içermesidir.
OROJENEZ TÜRKİYE’DE NEREDE GÖRÜLÜR?
Türkiye'nin farklı bölgelerinde orojenez etkileri farklı şekillerde görülür:
- Akdeniz Bölgesi: Toros Dağları, kıvrılma hareketleriyle oluşmuştur.
- Karadeniz Bölgesi: Kuzey Anadolu Dağları, benzer şekilde kıvrılma hareketleriyle meydana gelmiştir.
- Ege Bölgesi: Kaz Dağları ve Menteşe Dağları, kırılma hareketleriyle oluşmuş kırık dağlarıdır.
Bu bölgelerdeki dağlar, orojenez sürecinin farklı etkilerini ve levha hareketlerini gözler önüne serer.
Orojenez, yeryüzünün şekillenmesinde önemli bir rol oynar ve dağların oluşumunu anlamada temel bir süreçtir. Türkiye'deki dağlar, bu sürecin farklı örneklerini sunar ve bölgenin jeolojik geçmişini anlamada önemli ipuçları verir.
