Osmanlı’da bilginin çoğaltılması ve yayılması yolunda atılan en önemli adımlardan biri, 1727’de İbrahim Müteferrika’nın matbaayı kurmasıyla başladı. Bu adımın somut karşılığı ise 1729’da basılan Vankulu Lugati oldu. Osmanlı’da matbaada basılan ilk kitap olan bu eser yalnızca bir sözlük değil; ilim, kültür ve yayıncılık tarihinde köklü bir dönüşümün simgesi olarak kabul ediliyor.
BUGÜN 16 ARALIK: OSMANLI’DA İLK KİTABIN BASILDIĞI GÜN
Osmanlı’da matbaanın resmen faaliyete geçmesi, kültür ve ilim hayatında sessiz ama köklü bir devrimin başlangıcıydı. 16 Aralık 1727’de İbrahim Müteferrika’nın kurduğu matbaa, iki yıl sonra Osmanlı’nın ilk matbu kitabını bastı: Vankulu Lugati.
VANKULU LUGATİ NEDİR?
Vankulu Lugati, asıl adı “Tâcü’l-luġa ve Ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye” olan, Arap dilinin en önemli sözlüklerinden eṣ-Ṣıḥâḥ’ın Türkçeye tercümesidir. Eser, Arap sözlükçülüğünde çığır açan İsmail bin Hammâd el-Cevherî’ye aittir. Osmanlı âlimi Vankulu Mehmed Efendi tarafından Türkçeye çevrilmiş ve onun adıyla anılmıştır.
NEDEN BU KADAR ÖNEMLİYDİ?
Vankulu Lugati, Osmanlı’da matbaada basılan ilk kitap olmasının yanı sıra, ilmi bir eserin geniş kitlelere ulaşmasını sağlayan ilk örnekti. O dönemde Arapça, İslami ilimlerin temel diliydi. Bu nedenle ilk basılan eserin bir sözlük olması bilinçli ve stratejik bir tercihti.
MÜTEFERRİKA MATBAASI VE İLK TEPKİLER
Matbaanın kurulması, özellikle hattatlar ve kâtipler arasında ciddi tepkilere yol açtı. Ancak dönemin şeyhülislamından alınan fetva ile matbu eserlerin basımına izin verildi. Sultan III. Ahmed’in desteğiyle yayımlanan Vankulu Lugati, kısa sürede Müteferrika Matbaası’nın en çok satan kitabı oldu.
VANKULU MEHMED EFENDİ KİMDİR?
16. yüzyılda yaşamış olan Vankulu Mehmed Efendi; müderrislik, müftülük ve kadılık görevlerinde bulunmuş, Medine kadılığı yapmış önemli bir Osmanlı âlimidir. Arapçaya ileri düzeyde hâkim olan Vankulu’nun tercümesi o kadar benimsendi ki eser, müellifinin adı yerine müterciminin adıyla anılır oldu.
KÜLTÜR TARİHİNDE BİR KIRILMA NOKTASI
Vankulu Lugati sadece bir sözlük değil; Osmanlı’da bilginin çoğaltılması, erişilebilir hale gelmesi ve yayılması açısından bir dönüm noktasıdır. Bugün 16 Aralık, Osmanlı kültür ve yayıncılık tarihinin en önemli adımlarından birinin atıldığı gün olarak hatırlanıyor.