İstifham, özellikle edebiyat, dil bilgisi ve retorik alanlarında sıkça karşılaşılan önemli bir kavramdır. Arapça kökenli olan bu kelime, “soru sorma, sorgulama, öğrenmek isteme” anlamına gelir. Hem edebî sanatlarda hem de günlük konuşmalarda, merak uyandırmak, dikkat çekmek veya anlamı güçlendirmek için kullanılır. Türkçe’de genellikle “soru” ya da “soru sorma sanatı” olarak bilinse de, istifham sadece bir soru cümlesi değildir; aynı zamanda bir anlatım tarzı, bir söz sanatı ve bir iletişim aracıdır.
Bu yazıda istifhamın ne olduğunu, türlerini, edebiyattaki yerini, günlük hayattaki kullanımını ve örneklerini ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.
İSTİFHAM NEDİR?
İstifham kelimesi, Arapça “s-f-h-m” kökünden gelir ve “anlamaya çalışma, açıklama isteme” manasını taşır. Türk Dil Kurumu’na göre istifham, “soru sorma, soru cümlesi” olarak tanımlanır. Ancak edebî açıdan bakıldığında, istifham bir söz sanatıdır.
Kısaca ifade etmek gerekirse:
-
Dil bilgisinde: Cevap almak için sorulan soru cümlesidir.
-
Edebiyatta: Bir düşünceyi güçlendirmek, dikkat çekmek veya okuyucuda etki bırakmak için kullanılan soru tarzıdır.
-
Günlük yaşamda: Bilgi edinmek ya da muhatabı düşündürmek amacıyla başvurulan dilsel araçtır.
İSTİFHAMIN DİL BİLGİSİNDEKİ YERİ
Türkçe’de istifham cümleleri, bir olay, durum ya da düşünce hakkında bilgi almak için kurulur. Bunlar, soru anlamı taşıyan cümlelerdir ve genellikle şu soru ekleri veya sözcükleriyle kurulur:
-
mi / mı / mu / mü
-
Ne, kim, nasıl, niçin, neden, hangi, ne zaman, nerede, kaç vb.
Örnekler:
-
Bu kitabı sen mi yazdın?
-
Yarın bizimle gelecek misin?
-
Bu sorun nasıl çözülecek?
Burada amaç, muhataptan cevap almaktır.
İSTİFHAM SANATI (EDEBİYATTA İSTİFHAM)
Edebiyat dünyasında istifham, en önemli söz sanatlarından biridir. Bu kullanımda soru, cevap almak için değil, duyguyu ya da düşünceyi daha güçlü ifade etmek için kullanılır. Okuyucuda merak, şaşkınlık, sitem, hayranlık ya da öfke gibi duygular uyandırır.
Edebiyatta istifham sanatı şu amaçlarla kullanılabilir:
-
Anlamı kuvvetlendirmek
-
Okuyucunun dikkatini çekmek
-
İroni ya da alay yapmak
-
Sitem etmek
-
Hayranlık ya da şaşkınlık uyandırmak
Örnek:
“Bu kadar güzellik karşısında insan hayran kalmaz mı?”
Bu cümlede aslında cevap beklenmez. Amaç, hayranlığı ifade etmektir.
İSTİFHAM ÇEŞİTLERİ
İstifhamın hem dil bilgisinde hem de edebiyatta farklı türleri vardır:
1. Gerçek (Hakiki) İstifham
Bilgi edinmek için sorulan ve mutlaka cevabı beklenen sorulardır.
Örn: “Bu şarkıyı kim söyledi?”
2. Mecazî (Kinayeli) İstifham
Asıl amaç cevap almak değil, düşündürmek ya da vurgu yapmaktır.
Örn: “Bunca yıldır emek verdim, karşılığım bu mu?”
3. İstifham-ı İnkari (İnkârî Soru)
Aslında soruyu reddetme, cevabı kesin olan bir durumu vurgulama anlamı taşır.
Örn: “Ben sana yardım etmedim mi?”
4. İstifham-ı Takriri (Tasdik Edici Soru)
Karşı tarafın onaylaması için sorulan, cevabı zaten bilinen sorulardır.
Örn: “Bu şehir dünyanın en güzel şehri değil mi?”
İSTİFHAMIN GÜNLÜK HAYATTA KULLANIMI
Günlük yaşamda istifhamın yeri oldukça geniştir. Sohbetlerde, tartışmalarda, hitaplarda sıkça başvurulur.
-
Bilgi edinmek için: “Toplantı saat kaçta başlıyor?”
-
Sitem için: “Bunca zaman aramadın, şimdi mi hatırladın?”
-
Alay için: “Sen de çok çalışkansın ha?”
-
Duygu belirtmek için: “Bu kadar fedakârlığa değer miydi?”
DİNİ METİNLERDE İSTİFHAM
Kur’an-ı Kerim ve diğer dini metinlerde istifham sıkça kullanılır. Buradaki amaç, muhatabı düşündürmek, iman hakikatlerini kuvvetlendirmek veya yanlış inançları sorgulatmaktır. Bu nedenle istifham, sadece dilsel değil, aynı zamanda düşünsel ve felsefi bir boyuta da sahiptir.
Örneğin:
“İnsana, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sandı?” (Kıyamet Suresi, 36. Ayet)
Burada soru, cevap almak için değil, düşündürmek için sorulmuştur.
İSTİFHAM ÖRNEKLERİ
-
“Gecenin bu sessizliğinde gönül nasıl hüzünlenmez ki?”
-
“Onca yorgunluğa rağmen mutlu olmadık mı?”
-
“Bunca güzelliği görüp de şükretmez mi insan?”
-
“Sen olmasaydın kim tutardı elimden?”
Bu örneklerde görüldüğü gibi, istifham hem dil bilgisi açısından soru cümlesi kurmakta hem de edebî sanat olarak duygu ve anlam katmakta işlev görür.
İSTİFHAMIN ÖNEMİ
İstifham, dilin en etkili anlatım araçlarından biridir. İnsanın merak duygusunu harekete geçirir, iletişimi zenginleştirir, yazıya ya da konuşmaya canlılık katar. Aynı zamanda okuyucunun ya da dinleyicinin düşünmesini sağlar.
-
Dil bilgisinde: Doğrudan bilgi edinme aracı.
-
Edebiyatta: Anlamı kuvvetlendiren bir sanat.
-
Günlük hayatta: İletişimi canlandıran bir unsur.