Çölyak hastalığı, dünya genelinde milyonlarca insanı etkileyen, yaygın ancak sıklıkla yanlış anlaşılan bir otoimmün hastalıktır. Buğday, arpa ve çavdarda bulunan "gluten" adlı proteine karşı vücudun verdiği anormal bir bağışıklık tepkimesi sonucu ortaya çıkar. Eğer sizde veya sevdiklerinizde çölyak şüphesi varsa ya da sadece bu hastalığı daha yakından tanımak istiyorsanız, doğru yerdesiniz. Bu makalede, çölyak hastalığının ne olduğundan, belirtilerine, nedenlerine ve en önemlisi tedavi yöntemlerine kadar tüm detayları bulacaksınız.
Çölyak Hastalığı Nedir? Belirtileri Nelerdir?
Çölyak hastalığı (gluten enteropatisi), genetik yatkınlığı olan bireylerde buğday, arpa ve çavdarda bulunan gluten adlı proteine karşı ince bağırsaklarda gelişen kronik bir otoimmün hastalıktır. Gluten tüketildiğinde, bağışıklık sistemi ince bağırsakların iç yüzeyindeki parmak benzeri küçük yapılar olan "villusları" hedef alır ve onlara zarar verir. Villuslar, besin maddelerinin emiliminden sorumludur. Hasar gördüklerinde, vücut yiyeceklerden vitamin, mineral ve diğer önemli besin maddelerini yeterince ememez. Bu duruma malabsorpsiyon denir ve çölyak hastalığının belirtilerinin temelini oluşturur.
Çölyak hastalığı "büyük taklitçi" olarak da adlandırılır, çünkü belirtileri oldukça çeşitlidir ve diğer birçok hastalığın belirtileriyle karışabilir. Bazı kişilerde hiç belirti görülmezken, bazılarında ise sindirim sistemi dışı (ekstra-intestinal) belirtiler ön planda olabilir.
Çölyak Hastalığının Belirtileri: Yaş ve Cinsiyete Göre Farklılıklar
Çölyak hastalığının belirtileri yaşa, cinsiyete ve hastalığın şiddetine göre büyük farklılıklar gösterebilir.
Yetişkinlerde Çölyak Hastalığı Belirtileri
Yetişkinlerde çölyak hastalığı, bazen hiçbir sindirim sistemi belirtisi göstermeden yıllarca gizli kalabilir. En yaygın belirtiler şunlardır:
Sindirim Sistemi Belirtileri:
* Kronik ishal veya kabızlık
* Karın ağrısı, şişkinlik ve gaz
* Kilo kaybı (ancak bazı kişiler kilo alabilir)
* Mide bulantısı ve kusma
* Halsizlik ve yorgunluk
Sindirim Sistemi Dışı Belirtiler (Ekstra-intestinal):
* Anemi: Özellikle demir eksikliği anemisi, emilim bozukluğundan kaynaklanır.
* Osteoporoz: Kalsiyum ve D vitamini emilimindeki sorunlar nedeniyle kemik yoğunluğunda azalma.
* Dermatitis Herpetiformis (DH): Kaşıntılı, kabarcıklı deri döküntüleri (özellikle dirsek, diz, kalça ve saçlı deride). Bu, çölyak hastalığının spesifik bir deri belirtisidir.
* Ağız Yaraları (Aft): Tekrarlayan ağız içi yaralar.
* Eklem ağrıları: Açıklanamayan eklem ve kas ağrıları.
* Periferik Nöropati: Ellerde ve ayaklarda uyuşma, karıncalanma hissi.
* Depresyon ve Anksiyete: Ruh hali değişiklikleri, odaklanma güçlüğü.
* Diş minesi kusurları: Yetişkinlikte ortaya çıkan diş problemleri.
* Yorgunluk ve beyin sisi: Sürekli yorgunluk hissi, zihinsel bulanıklık.
Kadınlarda Çölyak Belirtileri
Kadınlarda çölyak hastalığı, genel belirtilere ek olarak üreme sağlığıyla ilgili özel sorunlara neden olabilir:
Anemi: Özellikle demir eksikliği anemisi, adet kanamalarıyla birleşince daha şiddetli seyredebilir.
Adet düzensizlikleri: Düzensiz veya ağrılı adet dönemleri.
İnfertilite (kısırlık): Hamile kalmada zorluklar.
Tekrarlayan düşükler: Hamilelik kaybı riskinde artış.
Erken menopoz: Normalden daha erken menopoza girme.
Gebelik komplikasyonları: Düşük doğum ağırlığı, erken doğum gibi riskler.
Osteoporoz: Hormonal değişikliklerle birleşince kemik erimesi riski daha yüksek olabilir.
Çocuklarda Çölyak Hastalığı Belirtileri
Çocuklarda çölyak belirtileri, genellikle gluten içeren ek gıdalara başlandıktan sonra ortaya çıkar ve yaşa göre değişiklik gösterebilir.
Bebeklerde Çölyak Belirtileri:
* Genellikle 6 ay ile 2 yaş arasında, gluten içeren katı gıdalar (kahvaltılık gevrekler, bisküviler vb.) diyete eklendikten sonra görülür.
* Kilo alamama veya kilo kaybı.
* Büyüme ve gelişme geriliği.
* Şiddetli ve kronik ishal, genellikle yağlı ve kötü kokulu dışkı.
* Karın şişliği ve ağrısı.
* Kusma.
* Kas zayıflığı.
* Huzursuzluk, sinirlilik ve sürekli ağlama.
* İştahsızlık.
Okul Çağı ve Ergenlerde Çölyak Belirtileri:
* Boy kısalığı ve ergenlik gecikmesi.
* Demir eksikliği anemisi.
* Diş minesi kusurları (kalıcı dişlerde lekeler veya yapısal bozukluklar).
* Tekrarlayan karın ağrısı veya kabızlık (ishal yerine).
* Davranış sorunları, dikkat eksikliği, sinirlilik, okul başarısızlığı.
* Yorgunluk.
* Ağız yaraları (aft).
Evde Çölyak Testi Nasıl Yapılır?
Evde çölyak testleri, son yıllarda popülerlik kazanmış olsa da, bu testlerin tıbbi bir tanı koymak için yeterli olmadığını ve yalnızca bir ön eleme (tarama) testi olduğunu vurgulamak çok önemlidir.
Evde Testlerin İşleyişi:
Genellikle parmak ucundan alınan birkaç damla kan örneğiyle çalışır. Bu testler, çölyak hastalığıyla ilişkili bazı antikorları (örneğin anti-tTG IgA veya DGP IgA/IgG) tespit etmeye yöneliktir. Eğer test pozitif çıkarsa, bu durum bir doktor tarafından yapılan kapsamlı incelemelerin gerekli olduğunu gösterir.
Önemli Notlar:
Gluten Tüketimi Şartı: Evde testler ve hatta çoğu tıbbi kan testi, doğru sonuç verebilmek için bireyin düzenli olarak gluten tüketiyor olmasını gerektirir. Eğer kişi glütensiz diyete başlamışsa, testler yanlış negatif sonuç verebilir.
Güvenilirlik Sınırlıdır: Evde testlerin doğruluğu, laboratuvar ortamında yapılan profesyonel testlere kıyasla daha düşüktür. Yanlış pozitif veya yanlış negatif sonuçlar alabilirler.
Kesin Tanı Değildir: Pozitif bir ev testi sonucu bile mutlaka çölyak olduğunuz anlamına gelmez. Kesin tanı için mutlaka bir gastroenteroloji uzmanına başvurmalı ve kan testleri (doku transglutaminaz IgA antikor, endomisyum antikor, deamidate gliadin peptid antikor testleri) ve genellikle ince bağırsak biyopsisi yaptırmalısınız. İnce bağırsak biyopsisi, endoskopi sırasında ince bağırsaktan alınan küçük doku örneklerinin mikroskop altında incelenmesiyle yapılır ve villus hasarını göstererek kesin tanıyı koyar.
Çocuklarda Çölyak Hastalığı Geçer mi?
Maalesef hayır, çocuklarda çölyak hastalığı geçmez. Çölyak, kronik bir otoimmün hastalıktır ve ömür boyu devam eder. Bir kez teşhis konulduğunda, çocuğun vücudu glutene karşı tepki vermeye devam edecektir.
Ancak, bu kötü bir haber değildir. Çünkü çölyak hastalığının etkili bir tedavisi vardır: ömür boyu sürecek sıkı bir glutensiz diyet. Bu diyete uyulduğu sürece, ince bağırsaklar iyileşir, belirtiler ortadan kalkar ve çocuk normal, sağlıklı bir yaşam sürebilir. Diyeti bıraktıklarında veya gluten tükettiklerinde belirtiler yeniden ortaya çıkar ve bağırsak hasarı tekrarlar. Bu nedenle, çocuğun yaşam boyu glutensiz beslenmeyi öğrenmesi ve sürdürmesi büyük önem taşır.
Çölyak Hastalığı Tedavisi
Çölyak hastalığının şu an için bilinen tek ve en etkili tedavisi, ömür boyu sürecek sıkı bir glutensiz diyettir. Bu diyet, gluten içeren tüm gıdaların diyetten tamamen çıkarılmasını gerektirir.
Glutensiz Diyette Nelerden Kaçınılmalı?
Buğday: Ekmek, makarna, bulgur, irmik, kuskus, unlu mamuller, kek, kurabiye vb.
Arpa: Malt, bira, bazı sirkeler.
Çavdar: Ekmek, unlu mamuller.
Yulaf: Çapraz bulaşma riski nedeniyle genellikle kaçınılır. Sertifikalı glutensiz yulaf az miktarda tüketilebilir, ancak doktor onayı gereklidir.
Glutensiz Diyette Neler Tüketilebilir?
Doğal olarak glutensiz olan ve güvenle tüketilebilecek birçok gıda vardır:
Tahıllar: Mısır, pirinç, karabuğday, kinoa, amarant, teff, darı.
Baklagiller: Fasulye, mercimek, nohut.
Sebzeler ve Meyveler: Tüm taze sebzeler ve meyveler.
Proteinler: Et, balık, tavuk, yumurta.
Süt Ürünleri: Süt, yoğurt, peynir (doğal halleriyle).
Kuruyemişler ve Tohumlar.
Tedavi Sürecinde Dikkat Edilmesi Gerekenler:
1. Çapraz Bulaşma (Kontaminasyon): Glutensiz bir diyet uygularken en önemli noktalardan biri, glütensiz yiyeceklerin gluten içeren yiyeceklerle temas etmesini engellemektir. Ortak mutfak eşyaları, tost makineleri, fritözler, kesme tahtaları gibi yerlerde gluten kalıntıları bulunabilir.
2. Etiket Okuma: Paket Gıdaların etiketlerini dikkatlice okumak, gizli gluten kaynaklarını tespit etmek için hayati önem taşır. "Glutensiz" ibaresi taşıyan ürünleri tercih etmek gerekir.
3. Diyetisyen Desteği: Bir diyetisyen, glutensiz diyetin doğru ve dengeli bir şekilde uygulanması konusunda rehberlik edebilir.
4. Vitamin ve Mineral Takviyeleri: Emilim bozukluğu nedeniyle oluşan vitamin (D, B12, folat) ve mineral (demir, kalsiyum) eksiklikleri için doktor kontrolünde takviyeler gerekebilir.
5. Düzenli Doktor Kontrolleri: Tedaviye uyumu değerlendirmek ve olası komplikasyonları izlemek için düzenli kan testleri ve doktor ziyaretleri önemlidir.
Çölyak hastalığı teşhisi başlangıçta zorlayıcı gibi görünse de, doğru bilgi ve disiplinli bir yaklaşımla bireylerin sağlıklı, dolu dolu bir yaşam sürmesi mümkündür. Unutmayın, çölyak hastalığı teşhisi konulmuş her birey için doğru ve bilinçli bir yaşam tarzı benimsemek, sağlıklı bir geleceğin anahtarıdır. Şüpheleriniz varsa mutlaka bir sağlık profesyoneline danışın.