Monarşi, insanlık tarihinin en eski ve en köklü yönetim biçimlerinden biridir. Yüzyıllar boyunca toplumların siyasal, sosyal ve kültürel yaşamında belirleyici bir rol oynamış olan bu sistem, kimi dönemlerde mutlak güç sahibi kralların yönetimini ifade ederken kimi dönemlerde ise daha sembolik ve sınırlı bir otoriteye dönüşmüştür. Bugün dünyada demokratik sistemlerin yaygınlaşmasına rağmen monarşi bazı ülkelerde hâlâ devam etmektedir. Bu nedenle monarşinin ne olduğunu, nasıl ortaya çıktığını, tarihsel süreçte nasıl değiştiğini ve günümüzde ne tür işlevlere sahip olduğunu anlamak önemlidir.
MONARŞİ NEDİR
Monarşi kelimesi köken olarak Yunanca “monos” (tek) ve “archein” (yönetmek) sözcüklerinden gelir. Yani kelime anlamı itibarıyla monarşi, bir kişinin yönetimi anlamına gelir. Bu yönetim biçiminde en yüksek otorite tek bir hükümdarın elindedir. Monarşilerde genellikle yönetim hakkı kalıtsal olarak aileden aileye aktarılır ve halkın seçme ya da değiştirme hakkı sınırlıdır. Hükümdarın unvanı ülkeye ve kültüre göre değişiklik gösterir; kimi yerlerde kral ya da kraliçe, kimi yerlerde imparator, şah, padişah ya da prens olarak anılır.
Monarşinin temel özelliklerinden biri sürekliliktir. Bir monarşi sistemi kurulduğunda hanedan veya aile nesiller boyunca tahtı devralarak yönetimi sürdürür. Bu durum devletin istikrarlı olmasını sağlayabileceği gibi aynı zamanda halkın özgürlüklerinin kısıtlanmasına da yol açabilir.
TARİHSEL GELİŞİMİ
Monarşi, insanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahiptir. İlk şehir devletleri ve imparatorlukların neredeyse tamamı monarşiyle yönetilmiştir. Mezopotamya’da Sümerler, Akadlar ve Babiller; Mısır’da firavunlar; Çin’de imparatorlar ve Hindistan’da krallar monarşinin en eski örneklerini temsil eder. Bu dönemde hükümdarlar genellikle tanrıların yeryüzündeki temsilcileri olarak görülmüş, bu da onların otoritesini güçlendirmiştir.
Orta Çağ’da Avrupa’da feodal düzenin temelinde de monarşi vardı. Kral, hem siyasi hem de dini açıdan kutsal bir otorite olarak kabul ediliyor, Kilise de bu sistemi destekliyordu. 15. ve 16. yüzyıllarda güçlü krallıkların ortaya çıkışıyla monarşiler mutlak bir güce ulaştı. Özellikle Fransa’da XIV. Louis, “Devlet benim” sözüyle mutlak monarşinin sembolü haline gelmiştir.
19. yüzyılda ise sanayi devrimi, aydınlanma düşüncesi ve milliyetçilik akımlarıyla birlikte monarşilerin gücü sınırlandırılmaya başlandı. Halkın temsil hakkı kazanması, parlamentoların kurulması ve anayasaların hazırlanması sonucunda monarşiler yavaş yavaş demokratikleşme sürecine girdi. Günümüzde varlığını sürdüren monarşilerin büyük bir kısmı sembolik ve anayasal nitelik taşır.
MONARŞİNİN TÜRLERİ
Monarşi farklı dönemlerde ve farklı coğrafyalarda çeşitlenmiş bir yönetim biçimidir. Genel olarak üç ana türünden bahsetmek mümkündür:
Mutlak Monarşi
Mutlak monarşide tüm siyasi, hukuki ve askeri yetkiler hükümdarın elindedir. Halkın yönetime katılımı yoktur, parlamento veya anayasa bulunmaz. Hükümdarın sözü kanun niteliğindedir. Tarihte Osmanlı Devleti’nin uzun bir dönem boyunca mutlak monarşiyle yönetildiği, yine Fransa’da 17. yüzyılda benzer bir sistemin uygulandığı bilinmektedir.
Meşruti Monarşi
Meşruti monarşi, hükümdarın yetkilerinin bir anayasa ile sınırlandırıldığı yönetim biçimidir. Hükümdar sembolik bir konumda kalırken asıl siyasi kararlar parlamentolar tarafından alınır. İlk kez 1689 İngiltere’de kabul edilen Haklar Bildirgesi ile bu sistem ortaya çıkmıştır. Osmanlı’da II. Abdülhamid döneminde 1876’da ilan edilen I. Meşrutiyet de bu türün örneklerindendir.
Anayasal Monarşi
Anayasal monarşi günümüzde birçok Avrupa ülkesinde uygulanan yönetim şeklidir. Krallar ya da kraliçeler devletin birliğini temsil eden sembolik figürlerdir. Tüm yürütme, yasama ve yargı yetkileri demokratik kurumlar tarafından yürütülür. İngiltere, İsveç, Norveç, Belçika ve Japonya günümüzün en bilinen anayasal monarşilerine örnek gösterilebilir.
MONARŞİNİN AVANTAJLARI
Monarşinin bazı avantajları olduğu savunulur. Öncelikle monarşi, uzun süreli ve istikrarlı bir yönetim sağlayabilir. Hükümdarın sürekli değişmemesi, devlet politikalarının devamlılığını güçlendirir. Ayrıca sembolik monarşilerde kral veya kraliçe halkı birleştiren bir unsur olabilir. Turizm açısından da kraliyet ailesi birçok ülkeye ekonomik katkı sağlamaktadır.
MONARŞİNİN DEZAVANTAJLARI
Monarşinin en çok eleştirilen yönü ise halkın siyasi karar alma sürecinden dışlanmasıdır. Mutlak monarşilerde özgürlüklerin ciddi şekilde kısıtlanması söz konusudur. Ayrıca yönetim hakkının kalıtsal olarak aktarılması adalet ve eşitlik ilkesine aykırı görülür. Günümüzde birçok ülke monarşiden uzaklaşarak cumhuriyet sistemini tercih etmiştir.
GÜNÜMÜZDE MONARŞİ
Bugün dünya üzerinde yaklaşık 40’a yakın ülke monarşiyle yönetilmektedir. Ancak bunların büyük bir kısmı anayasal monarşidir. İngiltere’de Kral III. Charles, Japonya’da İmparator Naruhito, İspanya’da Kral VI. Felipe, Hollanda’da Kral Willem-Alexander en bilinen güncel hükümdarlar arasında yer almaktadır. Orta Doğu’da ise Suudi Arabistan, Katar, Umman ve Ürdün gibi ülkelerde mutlak monarşi ya da yarı mutlak monarşi uygulamaları devam etmektedir.